- सागर बुढाथोकी
- चैत्र २१, २०८१
के राष्ट्रगान बजिरहेकै बेला मञ्चमा अश्रुग्यास पुगेको भिडियो दावी गरिए जस्तै ‘डिपफेक’ हो?
चैत १५ को राजावादी प्रदर्शनका क्रममा तीनकुनेमा बनाइएको मञ्चमा टियर ग्यास हानेको भिडियो भाइरल भएको थियो। भिडियोमा राष्ट्रगान ‘सयौँ थुङ्गा फूलका हामी..’ बजिरहेको पनि सुन्न सकिन्छ। नेपाल प्रहरीले यो भिडियो ‘डिपफेक’ भएको दावी गरेको छ।
तर हामीले भाइरल भएको बाहेक त्यो ठाउँका अरु भिडियोहरु हेरेर अनि एउटा भिडियोको ओरिजिनल फाइलको प्राविधिक जाँच गरेर यो दावी मिथ्या रहेको निश्कर्ष निकालेका छौँ।
दावी के छ?
२०८१ चैत १५ गते ‘राजसंस्था पुनर्स्थापनाका लागि संयुक्त जनआन्दोलन समिति’ले काठमाडौँस्थित तीनकुनेमा विरोध प्रदर्शन गरेको थियो।
कार्यक्रमका लागि राजावादीले तीनकुनेस्थित चौरमा मञ्च बनाएको थियो।
सोही मञ्चमा राष्ट्रगान बज्दै गर्दा अश्रु ग्यास प्रहार भएको भिडियो सामाजिक सञ्जालमा भाइरल भएको छ।
तर नेपाल प्रहरीले चैत २० गते पत्रकार सम्मेलन गर्दै त्यो भिडियो ‘डिपफेक’ भएको दावी गर्यो। पत्रकार सम्मेलनमा बोल्दै केन्द्रीय प्रवक्ता डिआइजी दिनेश आचार्यले भने, ‘प्रहरीले अनावश्यक बल प्रयोग गरेर कार्यक्रम बिथोल्यो भन्ने कुरा आछ, प्रहरीले वास्तवमा सुरु गरेकै छैन। त्यहाँनेर राष्ट्रगान कहीँ बजेकै छैन, त्यो फेक, डिपफेक भिडियो हो। त्यहाँनेर कार्यक्रम सुरु नै भएको छैन त कसरी राष्ट्रगान बज्छ, त्यहाँ कोही देख्नुभाछ त नेता, कोही जम्मा भएको छ त भिडियोमा। एउटा पनि भिडियो छैन त जहाँनेर गएर नेता बसिसकेको अवस्था होस्, त्यहाँ कार्यक्रम सुरु गरेको अवस्था होस्।’
प्रवक्ता आचार्यले अगाडि थपेका छन्, ‘जुन हिसाबले त्यहाँ कार्यक्रम थियो, कार्यक्रम छ, राष्ट्रगान बजेको भनिएको छ, त्यो केही पनि हैन, डेफिनेट्ली, त्यहाँनेर यतातिर झडप हुनेबेलामा हानेको टियर ग्यास त्यहाँ पनि पुगेको हो, किनभने त्यो दिन जुन-जुन घटना भएको छ, त्यो घटना भएको एरिया नै त्यही हो, त्यसकारण एउटा टियर ग्याँस कहिलेकाही अर्को ठाउँमा पुग्छ, हान्नेबेला कहिले एंगल मिल्दैन, हतारमा होला , भागिरहेको होला, ढुंगा लागिरहेको होला।’
‘डिपफेक’ भनेको यान्त्रिक सुझबुझमा आधारित एआई प्रविधिको प्रयोग गरेर वास्तविक जस्तो देखिने नक्कली भिडियो वा अडियो सामग्री बनाउने प्रविधि हो।
हेर्नुस्, पत्रकार सम्मेलनको भिडियोको स्क्रिन रेकर्ड
प्रवक्ता आचार्यको भनाईबाट टियर ग्यास हानेको स्वीकार गर्दै राष्ट्रगान बजेको साउन्ड भएको भिडियो चाहिँ गलत भएको आशय प्रकट गरेको देखिन्छ।
तर केही मिडियाले तीनकुने घटनामा स्टेजमा टियर ग्यास हानेको भिडियो नै ‘डिपफेक’ भएको समाचार लेखेका छन्।
नयाँ पत्रिका दैनिकको अनलाइनले ‘स्टेजमा टियर ग्यास हानेको भिडियो डिपफेक : प्रहरी’ शीर्षकमा समाचार लेखेको छ। अर्काइभ लिंक
त्यस्तै, सेतोपाटी अनलाइनले ‘तीनकुनेमा भएको प्रदर्शनमा राष्ट्रगान बजिरहँदा स्टेजमा अश्रुग्यास प्रहारबारे प्रहरीले भन्यो- डिपफेक’ शीर्षकमा समाचार छापेको छ । अर्काइभ लिंक
टेकपाना अनलाइनले ‘राजावादीको प्रदर्शनमा राष्ट्रिय गान बजिरहँदा स्टेजमा अश्रुग्यास हानेको भिडिओ ‘डिपफेक’ भएको प्रहरीको दाबी* ‘ शीर्षकमा समाचार प्रकाशित गरेको छ। अर्काइभ लिंक
अन्य सञ्चार माध्यमले पनि तीनकुने मञ्चमा राष्ट्रगान बजिरहँदा अश्रुग्यास प्रहार भएको भिडियो डिपफेक रहेको भन्दै समाचार प्रकाशित गरेका छन्।
तथ्य के हो ?
यो विषयको तथ्यजाँच गर्नका लागि हामीले तीनकुने घटनाको बारेमा सर्वसाधारणले सामाजिक सञ्जालमा अपलोड गरेका भिडियो खोज्दै सूक्ष्म ढंगले नियालौँ।
त्यो क्रममा अप्रिल ३ मा विवेक प्रसाई नामक फेसबुक प्रयोगकर्ताले हालेको तीन मिनेट ३५ सेकेण्ड लामो भिडियो भेट्यौँ।
भिडियोको सुरुवाती दृश्य मूल सडक र तीनकुने चौरको डिलमा बसेर खिचिएको बुझ्न सकिन्छ। उक्त भिडियोको दुई मिनेट १० सेकेण्डमा सडकमा मानिसहरु प्रहरीतर्फ बढेको र प्रहरीले अश्रु ग्यास प्रहार गरेको देख्न सकिन्छ।
त्यस्तै, दुई मिनेट ३९ सेकेण्डमा मानिसहरु भागाभाग गरिरहेको बेला राष्ट्रगान बजेको सुन्न सकिन्छ। त्यो बेला मानिसहरु सडकको डिलबाट तीनकुने चौरतर्फ कुदेको देख्न सकिन् । भिडियो खिच्ने व्याक्ति पनि तीनकुने चौरतिर भागेको देख्न सकिन्छ। त्यस्तै, त्यो बेला राष्ट्रगान पनि बजिरहेको सुन्न सकिन्छ।
त्यस्तै, दुई मिनेट ५९ सेकेण्ड भिडियोमा मञ्च देखिएको छ। मानिसहरुले ‘ स्टेजमै हान्यो’ र ‘मेन ठाउँमा हान्यो’ भनेको आवाज भिडियोमा सुनिन्छ । त्यो बेला मञ्चमा धुवाँ फैलिएको भिडियोमा देख्न सकिन्छ ।
तीन मिनेट एक सेकेण्ड जादाँ बजिरहेको राष्ट्रगान रोकिन्छ, मञ्च अश्रु ग्यासको धुवाँले भरिएको र मानिसहरु भागाभाग गरेको देख्न सकिन्छ।
हेर्नुस्, विवेकले फेसबुकमा हालेको भिडियोको स्क्रिन रेकर्ड
हामीले थप बुझ्न भिडियो फेसबुकमा अपलोड गर्ने प्रयोगकर्ता विवेक प्रसाईलाई सम्पर्क गर्यौँ। उनले त्यो दिन आफू तीनकुनेको प्रदर्शनमा सहभागी रहेको, राष्ट्रगान बजेको सुनेको र मञ्च टियर ग्यासको धुवाले भरिएको देखेको दावी गरे। र, यो दृश्य उनीसँगै रहेको भाइले आफ्नो मोबाइलमा कैद गरेको बताए।
हामीले उनीसँग मोबाइलमा रहेको भनिएको ओरिजिनल भिडियो माग्यौँ। उनले हामीलाई गुगल ड्राइभमार्फत् ४१७.५ एमबीको ३ मिनेट ३५ सेकेन्ड लामो ‘VID_20250328_133037.mp4’ फाइल नेम रहेको फाइल पठाए।
हामीले यो भिडियो जस्तो खिचेको हो, त्यही स्वरुपमा छ कि यसमा कुनै सम्पादन वा छेडछाड गरिएको छ भनेर प्राविधिक जाँच गर्यौँ। त्यसका लागि हामीले यसको मेटाडेटा जाँच गर्यौँ।
मेटाडेटा जाँच गर्दा उक्त भिडियोमा कुनै पनि सम्पादन नगरेको रिपोर्ट आयो।
त्यस्तै भिडियोको ‘modify_date’ र ‘create_date’ पनि एउटै छ। हामीले उनलाई यो भिडियो कुन समयमा खिचेको भनेर सोध्यौँ। उनले दिउँसो साढे १ बजेतिर खिचेको बताए।
मेटाडेटामा पनि भिडियो सन् २०२५ को मार्च २८ तारिख दिउँसो १ बजेर ३० मिनेट ३७ सेकेन्डमा खिचेको देखियो। (त्यसमा जिएमटी समय 2025:03:28 07:45:37 देखिएको छ जसलाई नेपालको समयमा रुपान्तर गर्दा त्यति देखिन्छ)
हामीले सोही दिन साढे १ बजे आसपासमा नेपालका अनलाइनहरुले हालेका समाचारहरु खोज्यौँ।
त्यो क्रममा हिमाल प्रेसले एक बजेर ३५ मिनेटमा (१:३५) ‘राजावादीको प्रदर्शनमा प्रहरीले हान्यो अश्रुग्यास’ शीर्षकमा समाचार प्रकाशित गरेको फेला पार्यौँ। अर्थात्, भिडियो खिचिएको समय र समाचार प्रकाशित भएको समयमा पाँच मिनेट मात्र फरक छ।
हेर्नुस्, अर्काइभ लिंक
हेर्नुस् स्क्रिनसट
हामीले थप बुझ्नको लागि Sachet Rides नामक युट्युब च्यानलमा मार्च २९ मा अपलोड भएको अर्को भिडियो पनि हेर्यौँ। एक घण्टा १२ मिनेट लामो उक्त भिडियोमा त्यो दिन तीनकुनेमा भएका घटनाहरु देखाइएको छ।
भिडियोको ३६ औँ मिनेटमा सडकमा प्रहरी र प्रदर्शनकारीबिच घम्साघम्सी परिरहदाँ राष्ट्रगान बजेको सुन्न सकिन्छ। सडकमा त्यतिबेला प्रहरीले अश्रु ग्यास प्रहार गरिरहेका थिए भने आन्दोलनकारीले ढुंगा प्रहार गरेको देख्न सकिन्थ्यो। भिडियोको ३६ मिनेट २५ सेकेण्डमा बजिरहेको राष्ट्रगान बन्द भएको सुनिन्छ ।
राष्ट्रगान रोकिएको १० सेकेण्डपछि अर्थात्, ३६ मिनेट ३५ सेकेण्डमा धुवाले भरिएको मञ्चतीरबाट मानिसहरु भागाभाग गरिरहेको देख्न सकिन्छ।
पुरा भिडियो हेर्न यहाँ क्लिक गर्नुस्
हेर्नुस्, Sachet Rides युट्युब च्यानलमा हालिएको भिडियोको स्क्रिन रेकर्ड
तथ्य जाँचका क्रममा हामीलाई राजावादीहरुको सभामा नयाँ राष्ट्रगान नभई पुरानै ‘श्रीमान् गम्भीर नेपाली…’ बजाउने गरेकोले त्यो भिडियो फेक हुनसक्ने दावी पनि केहीले गरे।
हामीले यो विषयमा थप बुझ्नका लागि ‘राजसंस्था पुनर्स्थापनाका लागि संयुक्त जनआन्दोलन समिति’का प्रवक्ता स्वागत नेपाललाई सम्पर्क गर्यौँ। उनले यसअघिका कार्यक्रममा श्रीमान गम्भीर नेपाली गीत बजाउँदा प्रशासनले एक्सन लिएकाले ‘सयौँ थुङ्गा फूलका हामी.. ‘ राष्ट्रगान बजाउने छलफल गरेर त्यही अनुरुप तयारी गरेको बताए।
तथ्यजाँच
दावी : तीनकुनेमा भएको आन्दोलनमा राष्ट्रगान बजिरहँदा अश्रुग्यास हानेको भिडियो डिपफेक हो।
दावीकर्ता : नेपाल प्रहरी र मिडिया ।
तथ्यजाँच : मिथ्या सूचना। हामीले तीनकुनै घटना बारे सामाजिक सञ्जालमा भेटिएका दुई वटा भिडियोबाट त्यतिबेला राष्ट्रगान बजेको पुष्टि गर्यौँ। भिडियोमा राष्ट्रगान बजिरहेको बेला मञ्चतिर अश्रुग्यासको धुवाँ आएको देख्न सकिन्छ। एउटा भिडियोको ओरिजिनल फाइललाई प्राविधिक विश्लेषण पनि गर्यौँ। त्यसरी हेर्दा भिडियो सम्पादन गरेको पाइएन। तसर्थ नेपाल प्रहरी र मिडियाले गरेको दावी मिथ्या हो।
के लक्ष्मी बैंकको सबै बैँक खाता बन्द गर्न अदालतले आदेश दिएको हो?
फाल्गुन २९, २०७९
यात्री मोटरसाइकलको भाइरल फोटो नयाँ हो कि पुरानो ?
जेष्ठ ८, २०८०
के स्वीडेनले सेक्सलाई खेलको मान्यता दिएको हो ?
जेष्ठ २२, २०८०
काठमाडौँको भन्दै भाइरल भिडियो वास्तवमा जापानको
अशोज १६, २०८१
